Zilan Aşiretinin Redkan Olarak Adlandırılması: Tarihsel ve Kültürel Bir Analiz

Zilan Aşiretinin Redkan Olarak Adlandırılması: Tarihsel ve Kültürel Bir Analiz

Yazar: Ali Alagöz

Giriş

Kürt aşiretlerinin tarihsel gelişimi, hem sözlü hem de yazılı kaynaklarla günümüze ulaşmıştır. Redkan aşireti, tarihini yazılı olarak koruyabilmiş nadir Kürt topluluklarından biri olup, hem kendi iç tarihini hem de genel Kürt tarihini anlamak açısından büyük öneme sahiptir. Bu çalışmada, Zilan aşiretinin Redkan adını alması süreci, tarihsel belgeler, İhsan Nuri Paşa’nın çalışmaları ve sahadaki gözlemler ışığında ele alınmaktadır.

Redkan İsminin Alınması: Redkanlıların Anlatımı

Redkanlılar, Redkan isminin alınması hakkında şu olayı aktarırlar: Redkan aşireti, eskiden Zilli (Zilan) Aşireti adıyla anılmaktaydı. Hachac ı Zalim’in zulmünden kaçarak Silvan’ın Kelê köyüne göç eden aşiret, 983-1000 yılları arasında Mîrê Mervan’ın yani Mervan Kralının Redkanlardan Newal isimli bir kızı çadırına davet etmesini reddeder. Bunun üzerine Mîrê Mervan ve 40 adamıyla çatışma yaşanır ve Silvan’daki Kelê köyü yakınlarında, Mîrê Mervan ve adamları öldürülür. Halk, söz konusu tepeyi bu olaydan dolayı “Gırê Seriya” olarak adlandırır.

Redkan ismi, Kürtçede “yok eden, bitiren” anlamına gelir. Aşiretin, Mervan askerlerini yok etmesi ve düşmanlarını bitirmesi nedeniyle bu adı aldığı ifade edilir.

Redkanlıların soy ağacına göre aşiret, sekiz kardeşin çocuklarından meydana gelmektedir ve yukarıda anlatılan olaydan sonra “Redkan” adını almıştır. Bununla birlikte, Zilan ismi tamamen terk edilmemiştir; Redkanlılar kendilerini hem Redkan hem de Zilan olarak tanımlaya devam etmişlerdir. Daha doğrusu onlar kendilerini Zilan olarak tanıtmaya devam ederken, başkaları tarafından onlara Redkan denilmiştir. Böyle olunca da zamanla Redkan ismi daha çok öne çıkmıştır.  Bu durum, Osmanlı ve Rus belgelerine de yansımıştır. Bazı belgelerde Redkan, bazılarında ise Zilan olarak geçmektedir. Örnek vermek gerekirse: Çongdeve Hüseyin Ağa'nın babası olan Şemdin Ağa’ya 1700’lü yıllara ait bir Osmanlı belgesinde Redkan lideri denilirken, Hüseyin Ağa Zilan aşiret lideri olarak geçer. Aynı şekilde Hüseyin Ağa'nın yeğeni Guli Cewer Ağa Rus belgelerinde Redkan lideri olarak geçiyorken, onun oğlu Eyüp Paşa, Osmanlı belgelerinde Zilan lideri olarak kaydedilmiştir.

İhsan Nuri Paşa’nın Kitabında Redkan (Zilan) Aşireti

Bu anlatımı doğrulayan önemli bir kaynak, Ağrı Direnişi lideri İhsan Nuri Paşa’nın 1946 yılında İran’da yayımlanan Tarixê Rişeyê Nejad-i Kurd (Kürtlerin Kökeni) adlı kitabıdır. Paşa, Mervani Hükümeti döneminde Zilan aşiretinin gösterdiği stratejik direnişi şöyle aktarır:

 “Mervani Hükümeti döneminde, Mervan hükümdarlarının zulmünden kaçan Zilan aşireti, itaatsizlikten dolayı aşirete gelen 80 süvariyi evlere dağıttı. Gece, önceden aralarında kararlaştırdıkları üzere damın arkasında aşiret reisi bir yorganı hint yağına bulayıp ateşe vererek etrafı aydınlattı. Onu gören herkes bu ateşle verilen işaret üzerine misafirini öldürdü. Üçüncü ateşte hepsi göç edip kuzeye gittiler. Aşiret reisinin evindeki başkan öldürülmek istenince, bu, yiyecek ambarına kaçtı. Orada onu yakalayıp öldürdüler. Bu nedenle Zilan reislerinin ailelerine bugün de ‘Kulin bı Xûn’ (yuvaları kanlı) deniyor” (Paşa, 1946).

Tol Dan bayramının, haberleşme ve koordinasyon amacıyla kullanılması ve ateş işaretleriyle haberleşmenin yapılması da kitabında detaylı biçimde belirtilmiştir.

Gırê Seriya Tepesi ve Kelê Köyü

Söz konusu olayın mekânsal doğrulaması saha çalışmalarıyla sağlanmıştır. Êla Redkan sitesinin araştırmaları kapsamında Silvan’da Kelê köyü ve Gırê Seriya tepesinin varlığı doğrulanmıştır. Köy halkı, tepenin adının Mervan’ın askerlerinin öldürülmesi olayından kaynaklandığını aktarmaktadır. Bu saha gözlemleri, yazılı belgeler ve İhsan Nuri Paşa’nın kitabındaki bilgilerle uyumlu olarak, Redkan aşiretinin tarihini doğrulamaktadır.

Redkan Aşiretinin İsim Kullanımına Devamı

Redkan aşireti, 983 yılından itibaren resmi olarak Redkan adını kullanmaya başlamış olsa da, Zilan (Zîlla) ismi tamamen terk edilmemiştir. Bazı bölgelerde ve kültürel hafızada hâlen Zilan adı kullanılmakta, bu da aşiretin tarihsel sürekliliğini ve kimlik bilincini göstermektedir.

Bu sözlü kültürde de kendine yer bulmuştur. Bu durumu, halk arasında söylenen aşağıdaki dörtlükten görmek mümkündür:

Mêrxasên Zîlla kirin ceng bi mêranî
Heyf û tola xwe li erdê ne danîn
Koka dijmin qelandin bi palewanî
Lewma xelqê navê Redkî li wan danîn...

Bu dörtlük, Zilan aşiretinin gösterdiği kahramanca direnişi ve adın Redkan olarak anılmasına giden süreci şiirsel bir dille aktarmaktadır.

Sonuç

Redkan (eski Zilan) aşiretinin Redkan olarak adlandırılması, hem Redkanlıların kendi anlatımları hem de İhsan Nuri Paşa’nın kitabındaki bilgiler ve saha gözlemleri ile doğrulanmıştır. 983 yılı itibarıyla Zilan adı yerini Redkan’a bırakmış, ancak kültürel ve geleneksel bağlamda Zilan ismi aşiretin kimliğinde yaşamaya devam etmiştir. Bu çalışma, Redkan aşiretinin tarihsel gelişimini ve kültürel bağlamını akademik bir perspektifle ortaya koyarak, hem özelde Redkan tarihi hem de genelde Kürt tarihi açısından önemli bir katkı sunmaktadır.

Kaynakça

• İhsan Nuri Paşa, Tarixê Rişeyê Nejad-i Kurd, Tahran, 1946. (Zilan aşiretinin Mervaniler dönemindeki direnişi ve ateş işaretleriyle haberleşme)

• Nihat Öner, “Kafkas Kürtlerinden Redkan Aşireti”, Kürt Araştırmaları Dergisi, 2023. (Redkan/Zilan adlarının Osmanlı ve Rus belgelerinde kullanımı.)

• Nihat Öner, Redkanlılar, 2 Cilt, İstanbul, 2023. (Redkanlıların tarihi, köyleri, soy isimleri ve soy ağaçları.)

• "SÜRMELİ MEHMED PAŞA VE REDKAN AŞİRETİ", Bernamegeh sitesi, Nov 2021. (Bêski ve Redkan aşiretlerinin tarihsel bağları, Sürmeli Mehmed Paşa ailesi ve bölgesel ilişkiler.) 

• Osmanlı Arşiv Belgeleri, 18. ve 19. yüzyıl. (Şemdin Ağa Redkan lideri; Hüseyin Ağa Zilan lideri olarak kaydedilmiştir.)

• Rus İmparatorluğu Arşiv Belgeleri, 18. ve 19. yüzyıl. (Guli Cewer Ağa Redkan lideri; Eyüp Paşa Zilan lideri olarak geçmektedir.)

• Êla Redkan sitesi, “Redkan Aşireti Hakkında Bilgilendirme”, 2021. (Kelê köyü ve Gırê Seriya tepesinin yerel hafızadaki karşılığı.)