Redkanlılar Adetli köyünü nasıl kurdu?

Adetli (Edetilî) köyü, Iğdır'ın Aralık ilçesine bağlı bir köydür. 1800'lü yılların sonların da Redkanlılar tarafından kurulan Adetli, daha sonra bir şekilde Geloyî aşiretinin eline geçiyor. Köyün kuruluşunu ve el değiştirmesini aşağıda anlatmaya çalışacağım.

Redkan aşiretinden olan bir çok aile, kışları Aras ve Karasu nehirlerinin kenarlarındaki köylerinde, yazları ise Elegez dağındaki yaylalarında yaşarlardı. Kumki kolundan olup yakın akraba olan bugün ki Ağrı Kazlı ve Ziro köylüleri de yaz aylarında Elegez dağındaki yaylalarında, kışları ise Xudulî (Hıdırlı mezrası) ve çevresinde kalırlardı.



Xuduli, diğer ismi ile Xıdırli köyünün Feqî Hesen'in kardeşi Xıdır tarafından kurulduğu, ve Xıdır'ın bu köye kendi ismini verdiği söylenir. Xıdır, Feqi Hesen ve Hamo isimli üç kardeşin çocukları, bugün Ağrı Ziro ve Ziroya bağlı Yekmal mezrasında oturuyorlar. Soy isimleri Aslan'dır.


Günümüzde torunları genelde Ağrı merkez Kazlı köyünde yaşayan Mala Kurıka (Kurıka ailesi) ailesinin dedeleri Qaso (Qasoyê Mıstefayê Usıvê Haco), zeki, bilge, çalışkan ve oldukça zengin bir insanmış. Akrabalarına sürekli öncülük eden Qaso, zamanla nüfuslarının artması ile, Xuduli köyünün az ilerisinde bulunan boş alanın etrafını çevirip, oraya evler inşa ettirip bugün ki Adetli (Edetıli) köyünün temelini atar. Böylece Xuduli'den sonra, ikinci köylerini de kurmuş olurlar.


Adetli köyü Qaso tarafından kurulduktan sonra, başka Redkanlıları da bu köye getirirler. Bunlar, Redki aşiretinin Memıki kolundan olup, bugün ki Ağrı Qelender (Kalender) köylülerinin dedeleridir. Elegez dağında, Axmıxan (Zozanê Axmaxanê) yaylasında kalan Memıkili aileler, Kumkili akrabaları tarafından getirilip Adetli köyüne yerleştirilirler.

Qaso bir müddet sonra vefat eder ve yerine oğlu Memo (Mahmut) geçer.

Daha sonrasındaki yıllarda Osmanlı-Rus savaşında, Osmanlı hızla toprak kaybedince, Rewan-Elegez bölgesindeki Redkilere baskılar artar. Ve tahminen 1893 yılından sonra, Rewan'dan Iğdır ve çevresine Kürt (genelde Redki) göçleri başlar. Redkilerin göçü 1893'ten, 1915 Ermeni soykırıma kadar devam eder. 1915'de ki soykırımdan kaçıp Rewan ve çevresine yerleşen Ermeniler, intikamlarını Rewanlı masum Müslüman Kürtlerden almak isterler. Ve köy baskınlarının, öldürmelerin nihayetinde, kalanlar da o bölgeden göç ederek Rewan'da neredeyse hiç Redki kalmaz.

1800'lü yılların sonların da, 1900'lü yılların başında, bugün ki Kazlılar ve Zirolular Elegez'deki yaylalarını tamamıyla boşaltıp, köyleri Xuduli (Hıdırlı) ve Adetli'ye doğru göç ederler. Bu göç sürecinde bir çok insan Aras ve Karasu nehirlerinde boğulur. Boğulanlardan biri de, Adetli köyünün kurucusu Qaso'nun oğlu Memo'dur.

Memo Karasu nehrinde boğulduktan sonra, yetim kalan oğlu Hasan'a, amcası Mele Evrehmanê Kurıka (Abdurrahman Eroğlu) bakar. Daha sonra Kumki kolundan olan aileler Ağrı Ziro (Murat) köyüne göç ederler. Memıki kolundan olanlar ise, Adetli'de kalmaya devam ederler. Bu akrabalar beraber Ziro köyüne göç ettikten sonra, Mala Kurıka, Ziro'dan, Ziro'nun hemen yanındaki Kazlı (Qazî) köyüne göç eder. Burada Mele Evrehmanê Kurıka Eroğlu soy ismini alırken, yeğeni Hasan İşkar soy ismini alır (Hasan daha sonra Kazlı'dan Erzurum Karaçoban'a göç eder).

Bunlar Adetli ve Hıdırlı'dan göç edince, buraları akrabaları Memıkilere bırakırlar. Memıkiler, Adetli ve çevresinde kalmaya devam ederler. Derken bir kaç yıl sonrasında İran Kürdistan'ından Gêloyiler gelirler. Ve Redkiler, Gêloyilerin birkaç evlerinin Adetli köyüne bir yıllığına yerleşmesine izin verirler. İkinci yıl, Redkanlılar, Gêloyilerin çıkmasını isterler. Ancak Gêloyiler köyden çıkmayı kabul etmemekle beraber, Redkilerin evlerine de el koymaya çalışırlar. Bunun üzerine Redkanlılar, Gêloyileri Ramazankent'te oturan glava İbrahim Beye (Güneş) şikayet ederler. Glava, çevredeki tüm köylerin başı, sorumlusu anlamındadır. Bölge Rusların elinde iken, köylüler bir kaç yılda bir, glava seçerlerdi. Iğdır bölgesindeki glavalar, genelde Redkiler olurdu. Kendisi de Redki olan İbrahim Bey (Güneş), Gêloyilerden Şemo'yu çağırır ve Adetli köyünden çıkmalarını ister.

Şemo, İbrahim Bey'in uyarısından bir kaç gün sonra Aralık'a gezerken, Rus ordusundan eski bir tanıdığı olan bir subay ile karşılaşır, ve durumu anlatır. Bunun üzerine Rus subay kendisine bir kağıt yazıp, Tuzluca'ya götürüp generale göstermesini ister. Kağıdı alıp Tuzluca'ya götüren Şemo, kağıdı generale verir. General kağıdı okuduktan sonra, bir genelge yazar ve Redkanlıların Adetli'den uzaklaştırılmasını emreder. Böylece Adetli Gêloyi aşiretine kalır.

Adetli'deki Redkanlılar ise, bugün Ağrı Kazlı köyünde yaşayan Redkanlı Tırşık ailesinin yaşadığı Iğdır Hasanhan köyüne göç ederler. Tırşık ailesi daha önce onları Adetli köyüne alıp, daha sonra Ziro köyüne göç eden aileler ile akrabadır. Adetli'deki aileler Hasanhan'a göç ettikten bir kaç yıl sonra, büyük Ağrı Direnişi (1926-1932) başlar ve Ağrı dağının eteğindeki bir çok köy, Kürtlere yasaklanır. Bunun üzerine Tırşık ailesi de Ağrı Kazlı köyüne göç eder (1930lu yıllar). Adetli'den gelip Hasanhan'a yerleşenler ise, öncesinde başka yerlere, daha sonra Ağrı Qelender (Kalander) köyüne göç ederler. Daha sonra Qelender'de kilerin bir kısmı Muş Karaağıl ve Hamzaşeyh köylerine göç ederler.

1950 yılında yasak kalkınca, boşaltılan köylerin karşılığında, bazı ailelere yeniden ev yapabilmeleri için devlet tarafından 800 lira verilir. Kazlı köyünden Hacı Yusuf Öner, Haci Aksoy ve birkaç kişiye bu paradan çıkar ama, artık Hasanhan'a geri dönüp ev yapmaları imkansızdır. Zira o bölgeden göç edip yeni bir düzen kuralı, yirmi yıl olmuştur.

Hasanhan köyü ise, Ağrı Direnişinden dolayı Türkiye'nin batı taraflarına ve İran'a sürgün edilen Xelkilerin ve Keleşkilerin geri dönmesi üzerine, bu iki aşirete verilir.

Bende Kürdistan tarihinde önemli bir yeri olan Redki aşiretinin yazılmayan tarihine azda olsa katkım olsun diye bildiklerimi yazıya döküp, özelde bu aşiretin, genel olarak da Kürt halkının tarihine bir katkım olsun istedim. Bu amaçla bildiklerimi sizlerle paylaşma anlamında bu yazıyı yazdım.

Not: Rusların 1886 yılında yaptığı nüfus sayımına göre; bu köyde 108 Kürt yaşıyormuş.

18.02.2017