Fotoğraf: 1853 depreminde Rewan kalesinin yıkılan duvarları. 1867, 1871, 1874 ve 1880 yıllarında kale duvarları tamir edilir.
Kuruluşundan bugüne Rewan kalesi
Rewan kalesi (Kürtçe Kela Rewanê) 1501 yılında Safevi Devleti şahı, birinci Şah İsmail'in emri ile vezir Rewanquli tarafından Zengi Nehri kenarında, şimdiki Rewan şehrinin bulunduğu yerde yapılır. Evliya Çelebi, seyahatnamesinde kalenin yedi yılda yapıldığını yazar.
Kale içerisinde 8 mescit, 800 ev vardı. Osmanlı-Safevi Savaşından sonra, kale duvarları 1582-83 yıllarında sağlamlaştırılır. Fransız seyyah Jan Jarden (XVII. yüzyılın ikinci yarısı) kale içerisinde 800 ev olduğunu ve müslüman olduklarını yazar. Ayrıca Ermenilerin kaleye gündüzleri ticaret amaçlı gelip, geceleri ayrıldıklarını belirtir.
Rewan’ı 1655’te gören J.-B. Tavernier burayı İran’ın en zengin şehirlerinden biri olarak anlatır, arazisinin bereketli olduğunu ve çevresinde pirinç yetiştirildiğini söyler. Kalenin kuzeybatısındaki varoşta (Rewan mahallesi) tüccarın ve zenaat ehlinin oturduğunu, bu kısımda Ermeniler’in dört kilisesinin bulunduğunu yazar (Tavernier Seyahatnamesi, s. 73-77). Tavernier’den on yıl sonra J. Chardin, Rewan’ı büyük bahçe ve bağlarıyla tasvir eder, şehrin yaklaşık 800 evden (4000 kişi) ibaret olduğunu ve kalede 2000 kişilik bir garnizonun mevcut bulunduğunu bildirir. Ayrıca şehrin çift duvarlı, toplu, 200 adamın barınabileceği küçük bir kalesinin olduğunu, resmigeçit ve gösterilerin yapıldığı ağaçlarla çevrili bir meydanın, ayrıca dokuma ürünlerinin satıldığı altmış üç dükkânın bulunduğunu belirtir. 1701’de J. P. de Tournefort yine buranın bağları ve bahçelerini anlatır, evlerin tek katlı olup kerpiçten yapıldığını, şehrin duvarlarının bazı yerlerde çift sur şeklinde olduğunu yazar; kale duvarlarının yüksek olup 2500 kişilik garnizon yanında 800 müslüman evini de barındırdığını ifade eder. Şehirdeki han ve kervansarayların şehre ayrı bir güzellik kattığını belirtir (A Voyage in to the Levant, II, 255).
Daha sonra Rewan şehri, Kafkaslara doğru yayılan Rusların hedefi oldu. Rusların bu bölgeye yönelmesi üzerine, Osmanlı 1724 yılında Rewan'ı aldı. 1727 yılında anlaşma ile Osmanlı'ya verildi. Haziran 1735 yılında Safevi hükümdarı Nadir Şah, Osmanlı'yı yenince (Arpaçay Savaşı) Rewan, Gence ve Tiflis şehirlerini aldı. 1745'de Rewan'ı almak isteyen Osmanlı ordusu, Rewan'ın kuzeyinde yenilgiye uğradı. 1747 yılında Safevi Devleti Rewan Hanlığını kurup, Mir Mehdi'yi Han olarak tayin etti.
Rusya ile Gürcü Krallığı arasında 1783’te Georgievsk Antlaşması’nın imzalanmasının ardından bölgedeki Rus nüfuzunun artması üzerine Osmanlı Devleti hanlıkla irtibat kurmaya başladı. Buna karşılık Rewan Hanlığı’ndaki Ermeniler de Ruslar’dan yardım talep etti. Sonuçta hanlığa tekrar müdahale eden II. Irakli kendi yandaşı Hüseyin Han’ın oğlu Gulâm Ali’yi tahta geçirdi. Gulâm Ali'nin annesi, Redki aşireti lideri Şemdin Ağa'nın kızıydı. Gulâm Ali'nin annesi Kürttü diye öldürülüp, tahta annesi Gürcü olan Hüseyin Han’ın diğer oğlu Muhammed çıkarıldı. Hanlıktaki bu son gelişmelerle Gürcü ağırlığının giderek artması karşısında Osmanlılar müdahale ederek hanlığa Hoylu Ahmed Han’ın kızının oğlu Ahmed’i getirdi. 1795’te Ağa Muhammed Xan Qeçar kardeşi Ali Kulı’yı 20.000 kişilik bir ordu ile Rewan’a gönderdi ve burayı aldı.
XIX. yüzyıl başında Kafkaslar’da etkinliğini arttırmaya çalışan Ruslar’ın siyasî faaliyetleri Rewan Hanlığı’nı da etkiledi. Karabağ hâkimi İbrâhim Han’dan korkan Rewan Hanı Muhammed Han, Rusya’dan yardım istedi. Tsitsiannov 1804’te Rewan Kalesi’ni 7000 kişi ve yirmi iki topla kuşattı. Fakat İran ordusunun kale üzerine geldiğini duyunca geri çekildi. Bu arada Rewan’da Muhammed Han’ın sadakatinden şüphelenen İranlılar onun yerine Hüseyin Kulı’yı geçirdi. Rus kuşatmasının ardından devam eden İran-Rus savaşı sırasında Ruslar, General Gudoviç kumandasında kaleyi 6000 kişilik bir birlik ve on iki topla 1808’de ikinci defa muhasara altına aldılarsa da yine başarılı olamadılar. Rewan İran’da kaldı.
Savaş sırasında (1810) ve sonrasında (1818) kaleyi ziyaret eden diplomat J. Morier, Rewan’ın kısmen tahrip olduğunu ve Kale Camii’nin depoya çevrildiğini belirtir; nüfusun da (bütün hanlık için olsa gerek) 100.000’i bulduğunu ifade eder. Savaş yeniden başlayınca (1826) Ruslar, Paskieviç kumandasındaki ilk Rewan saldırısından sonuç alamamakla birlikte ikinci saldırıda kaleyi ele geçirdiler (13 Ekim 1827). Kaleyi almasından dolayı Paskieviç’e Rewan kontu unvanı verildi. Şubat 1828’de yapılan Türkmençay Antlaşması ile Rewan Ruslar’ın hâkimiyetine geçti.
1828 yılında Rewan, Rusların eline geçince, Ruslar bölgede yaşayan bütün Kürtlere ve diğere halklara vatandaşlık verip, kimliklerine Kürt-Müslüman, Êzdi ise, Kürt-Êzdi, Azeri ise, Tacik-Şii yazdılar. Ruslar Rewan'ı aldıktan sonra müslüman Kürtlerden oluşan dört alay kurar. Bu alaylardan biri Kars'da ve 400 kişiden oluşuyordu (Redkiler öncülüğünde). Maku çevresinde yaşayan Celalilerin bir kısmı ve Êzdi lider Hasan Ağa'nın emri altındaki 400 savaşçı da bu dört alaya katıldılar.
Rus Devleti nezdinde bölgedeki bütün Müslüman Kürtleri Redkiler, Êzdi Kürtleri ise Êzdi Hesıni aşireti temsil ederdi. Redkiler istedikleri yaylayı kullanır, vergi vermez, askerlik yapmazlardı ama, büyük savaşlarda Kürt Ordusu ile devlete yardım ederlerdi. Bu onlarla, devlet arasındaki anlaşmaydı. Redki Aşireti beyi Guli Cewer Ağa, Kırım Savaşında ordusunun başarısından dolayı yüzbaşılıktan, genaralliğe yükselir. Oğlu Ali Eşref Paşa (Eleşref Beg)'da aynı şekilde general rütbesindeydi.
Rusların eline geçene kadar çoğunluğu Kürt olan Rewan şehri, Rusların eline geçtikten sonra Ermeni nüfus hızla çoğaldı. Rewan Hanlığı’da, Rusların hakimiyeti altına girmesinden önce 87.000 müslüman yaşarken Rus istilâsından sonra bu rakamdan 26.000 eksilme oldu. Ayrıca yeni oluşturulan Ermeni vilâyetine hem Osmanlı Devleti’nden hem İran’dan önemli sayıda Ermeni göç etti. Bu arada yalnız Erzurum’da yaşayan 40-45.000 Ermeni’den 25.000’i Rewan’a gitti, müslüman halktan 4000’i aşkın kişi Rewan’ı terketti. Örnek vermek gerekirse; Redki aşireti beyi Guli Cewer Ağanın oğlu Eyüp Paşa 1870 yılında 400 aile ile Osmanlı sınırlarına göç eder.
Milat Gazetesi 25 Ağustos 2015 sayısın da "Erivan Kürtlerindir" demişti. Gazete Rewan ve genel olarak bugün ki Ermenistan'ın nüfus sayılarını verdikten sonra, şu ifadeleri kullanmaktadır:
"Bugünkü Ermenistan'ın üçte ikisinden fazlası aslında Kürt yurdu, Kürt toprağıdır. Kürtler, diğer bölge halkları gibi bu göçmen kabilelere arazileri ile birlikte gönüllerini de açmışlardır."
1852 yılında Petersburg'da yayınlanan “İstoriçeskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armiyanskoy Oblasti v Epohu yego Prisoyedineniya k Rossiyskoy İmperii (Ermeni Vilayetinin Rusya İmparatorluğu İle Birleştirilmesi Devrinin Tarihi Eseri)” adlı eserinde ortaya konulmuştur. İ. Şopen'e göre; Ermeni Vilayeti'nde 752 köy bulunmaktadır. Onlardan 521'i Erivan bölgesinde, 179'u Nahçivan'da, 52'si ise Ordubad bölgesindedir. Savaş sonucunda vilayetin arazisinde 359 köy (Erivan bölgesinde 310 köy , Nahçıvan bölgesinde 42 köy, Ordubad bölgesinde 6 köy) tahrip olmuş ve ahalisi doğma yerlerinden ayrı düşmüştü. Yani tahrip edilen 359 köy ilave edildiğinde Ermeni Vilayeti'nde 1111 köy bulunmakta idi. İ.Şopen'in hesaplarına göre; hanlıklar işgal edilmeden önce Erivan Vilayeti'nin arazisinde tahminen (17.000 hane Erivan, 4600 hane Nahcıvan ve 2130 hane Ordubad Bölgelerinde olmak üzere toplam 23.730 hane ahali yaşamakta idi. Her hanenin ortalama 5 kişiden ibaret olduğu nazara alınarak, bu arazide 118.650 kişi yaşadığı belirtilmiştir. Bu listelerde, Ermeni Vilayeti'nde 81.749 Müslüman ve 25.131 Ermeni bulunduğu kayda alınmıştır.
Sovyetler Birliği Suriye, İran ve Osmanlı'dan Rewan bölgesine Ermenileri getirerek, bu bölgede Hristiyan bir devlet kurmak için tüm gayreti ile çabalıyordu. Bir taraftan bölgeye Ermenileri getirirken, diğer taraftan da bölgedeki Müslüman Kürtlerin ise çeşitli baskı ve politikalar ile kaçmasını sağlıyordu.
1828 yılından, 1918 yılına gelinene kadar, ağırlığı Kürt olan Rewan şehrinde, Kürt bulmak mucize oldu. 1918 yılında Osmanlı Erivan'ı Ermenistan'ın başkenti olarak tanıyınca, Ermeniler bölgedeki Kürt ve diğer müslüman halklara baskıları daha da arttırıp, kalanları da göçe zorladı. Redki aşireti yaşlılarının anlatımlarına göre: Ermeni liderlerinden Xaçatur Ağa, Patnos tarafından gelen Ermeni liderlerden Kurd Qazo ve Êzdi Kürtlerin Van tarafından gelen liderlerinden Cangir Ağa, kendilerine büyük zulümlerde bulunmuş.
2 Aralık 1920'de Gümrü Anlaşmasında, Ermenistanda yaşayan müslümanlar, Türkiye topraklarına göç ettiler. Yine de bazı köylerde Redkiler kalmıştı. 13 Ekim 1921'de Türkiye ve Ermenistan sınırı çizilince, iki taraftaki akrabalar birbirlerinden koptular. Orada kalan Redki ve diğer müslüman Kürt aşiretleri daha sonrasındaki yıllarda birkaç defa daha sürgün edildiler. Stalin 1937 ve 1944 yıllarında Türkiye, Rusya sınırında yaşayan müslüman Kürtlerin büyük çoğunluğunu Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan gibi ülkelere sürgün etti. 1988 yılında ise, Azeriler ve Ermeniler arasında çıkan savaştan sonra, bütün Müslüman Kürtler göçe zorlandı. Göç etmeyenler büyük vahşetlere maruz kaldılar. Ağırlığı Redki ve Bıruki olan müslüman Kürtler, Eski Sovyet ülkelerinin tamamına dağıldılar (büyük kısmı Azerbaycan' gidip asimile oldular). 1991 yılında Rusya’nın dağılmasından sonra da Rewan şehri Ermenistan Cumhuriyeti’nin başşehri olmaya devam etti. 2004 sayımına göre Rewan’ın nüfusu 1.088.300’dür.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder