Çongdeve Hüseyin Ağa'nın Hayatı

Çongdeve Hüseyin Ağa'nın hayatı

Yazan Ali Alagöz

Kıymetli okuyucular,

Bu yazıda Redkan aşiretinden hem Redkan hem de Zilan adıyla söz edilecektir. Tarihsel kaynaklarda ve halk hafızasında bu topluluk iki farklı adla anılmıştır. Hüseyin Ağa’nın babasına dair belgelerde ağırlıklı olarak Redkan ismi geçerken, Hüseyin Ağa döneminde ise Zilan isminin daha yaygın kullanıldığı görülmektedir. Bu nedenle biz de yazımızda genel ifade biçimi olarak Zilan adını tercih edeceğiz.

Giriş

19. yüzyılın başlarında Osmanlı, İran ve Rusya arasında sürekli mücadelelerin yaşandığı Serhad coğrafyasında Kürt aşiretleri siyasî, askerî ve toplumsal düzenin en önemli aktörleri arasında bulunuyordu. Bu aşiretlerden Zilan (Redkan) topluluğu, özellikle Hüseyin Ağa’nın liderliği döneminde hem nüfus gücü hem de siyasî etkinliği ile dikkat çekmiştir. Hüseyin Ağa, halk arasında “Çong-Deve” olarak bilinir; hem otoritesi hem de fiziki yapısıyla halk hafızasında efsaneleşmiş, siyasî faaliyetleriyle de arşiv belgelerinde iz bırakmıştır.

Kökeni ve Soyu

Hüseyin Ağa, Redkan aşiretinin Torına Mala Kosa koluna mensuptur ve şuan Iğdır'a bağlı olan Amarat köyünde yaşardı. Redkan Patreon internet sitesinde yer alan bir belgeye göre; Panig, Necefali, Hakveyis ve Kazikışlağı köyleri Hüseyin Ağa’ya arpalık (maaş karşılığı gelir) olarak verilmiştir. Aile köken olarak Cemaleddin Bey ailesine mensuptur. Aile, 15. yüzyılda Meyyafarkin (Silvan) bölgesinde yaşamış Köse Ali Bey’in soyundan gelmektedir. Bu nedenle aile üyeleri Kürt geleneğinde “Torın” yani asilzade olarak anılmıştır.

Hüseyin Ağa’nın babası Şemdin Ağa, 18. yüzyıl sonlarında Erivan Hanlığı’nda yaşayan üç bin Kürt ailesinin önde gelen reisiydi. Soyundan gelenler Rus belgelerinde “Şamşadinov/Şemseddinof”, günümüzde ise “Güneş” soyadıyla bilinmektedir. Beyazıd Kalesi’ni yöneten İshak Paşa, 1781 yılında Osmanlı’ya yazdığı bir mektupta, Redki aşireti ve liderleri Şemdin Ağa’nın Erivan’dan Osmanlı’ya getirilmesi hâlinde çok faydalı olacaklarını belirtmiştir (BOA.C.DH. 305/308). Şemdin Ağa’nın oğullarından biri olan Hüseyin Ağa, babası hayattayken aşiretin başına geçmiş ve aşiretinin tek güçlü lideri olmuştur. Kardeşleri arasında Ahmet Ağa, Ali Bey, Bişar Ağa ve Osman Ağa bulunmaktaydı. Ahmet Ağa’ya İran Şahı tarafından “Ağalık” unvanı verilmiş, kız kardeşi ise Erivan Hanı Hüseyin Ali Han ile evlendirilmiştir (Redkanlılar, Cilt II).

Aşiret ve Liderlik

Hüseyin Ağa’nın liderliğini yaptığı Zilan aşireti, yaklaşık 2000 haneden oluşuyordu. Aşiret Beyazıt, Erivan ve zaman zaman İran bölgelerinde konaklamış; Zilan, Eyleyanlı, Êli, Dılxêri, Gelturi, Bıruki, Qereçoli  Azizi, Kurdıki, Cemaldini, Pirexali, Moti, Salanlı, Karahacılı, Delki ve Mamzêdi gibi birçok aşiret ve taifeyi bünyesinde toplamıştı. Bu yapı, Hüseyin Ağa’nın bölgedeki ağırlığının sadece askerî değil, aynı zamanda sosyo-politik bir temele dayandığını gösterir.

Fiziksel Özellikleri ve Lakabı

Polonyalı ressam Alexandr Orlowsky’nin 1825 tarihli albümünde Hüseyin Ağa sarıklı, sert bakışlı ve heybetli bir figür olarak resmedilmiştir. Halk arasında ona “Çong-Deve Beg” denilmiştir. “Çong-Deve” Kürtçe’de “deve dizli” anlamına gelir. Kağızmanlıların anlatısına göre oturduğunda dizleri deve dizi yüksekliğine denk geldiğinden bu lakap verilmiştir.

Bir rivayete göre, 14-15 yaşlarındayken İran Şahı’nın başpehlivanıyla güreşmiş, rakibini ayaklarıyla tuş ederek yenmiş ve bu olaydan sonra “Çong-Deve” lakabı halk arasında yayılmıştır. Karslı araştırmacı Tazebey Çakas ise onu “üç dil bilen, bilge, fakat sert bir otorite” olarak tanımlar.

Siyasî ve Askerî Faaliyetleri

1828’de Rusların Erivan’ı almasının ardından bölgedeki Kürtler dört alay hâlinde örgütlendirildi; Müslüman Kürtlerin temsilcisi Redkanlılar oldu. Ancak Rusların bölgeye Ermenileri yerleştirme girişimleri üzerine Hüseyin Ağa Osmanlı’ya sığınmayı tercih etti. Bu süreçte Kars Muhafızı Osman Paşa’ya bir mektup yazarak kendisi ve aşireti için Osmanlı topraklarında yer talep etti. Bunun sonucunda aşiretin bir kısmı Kars çevresine yerleşti. Osmanlı belgeleri, bu sürecin resmi boyutunu göstermektedir.

Böylece Hüseyin Ağa, Osmanlı ile Rusya arasındaki nüfuz mücadelesinde aşiretini Osmanlı safına yönlendirmiştir. Kars’a yerleşen gruba Hüseyin Ağa önderlik ederken, Erivan’da kalan gruba ise yeğeni Guli Cewer Ağa liderlik etmiştir.

Aile İlişkileri

Hüseyin Ağa’nın birçok çocuğu olmuştur. Erkek evlatları arasında Ahmet Han, Sadık Bey, Şemdin Ağa, Abdi Bey, Sadun Ağa, Halil Bey ve Kasım Han sayılmaktadır. Kızlarından biri İran Şahı’nın oğlu ile evlendirilmiştir. Ancak bu evlilik kısa sürmüş; kız daha sonra Şıkaki Aşireti lideri Ali Ağa ile evlenmiştir. Bu olay dengbêjler tarafından söylenen ağıtlara konu olmuş ve Kürt sözlü kültüründe bugüne ulaşmıştır.

Bir diğer kızı ise İshak Paşa’nın torunu, Eleşkirt Toprakale’den Sürmeli Mehmed Paşa ile evlenmiştir. Bu evlilikler, Hüseyin Ağa’nın sadece askerî gücüyle değil, evlilik yoluyla kurduğu siyasî ittifaklarla da bölgedeki dengelerde etkin olduğunu gösterir.

Ölümü ve Sonrası

Hüseyin Ağa 1848 yılında ölmüştür. Kağızman Pıfık köyündeki mezarının üstüne kümbet yapılır. 1960 yılındaki bir heyelanda kümbet yıkılır. Ölümünden sonra Zilan aşiretindeki liderlik, evlatları ve yeğenleri arasında paylaşılmıştır. Onun ardından Erivan’daki grupta Guli Cewer Ağa öne çıkmış, Kars ve çevresinde ise evlatları etkinlik göstermiştir. Bu süreç, Redkanlıların Serhad coğrafyasındaki varlığının sürekliliğini sağlamıştır.

Sonuç

Hüseyin Ağa (Çong-Deve), 19. yüzyılda Osmanlı, Rusya ve İran arasındaki güç mücadelelerinin en kritik bölgelerinden biri olan Serhad’da Kürt siyasal ve toplumsal hayatının önde gelen figürlerinden biridir. Fiziksel özellikleriyle halk arasında efsaneleşmiş, siyasî faaliyetleriyle arşiv belgelerine geçmiş, evlilik bağlarıyla bölgesel ilişkiler kurmuştur. Onun şahsında, Kürt aşiret liderliğinin hem askerî hem de diplomatik boyutu açıkça görülmektedir.

Kaynakça

1. Ahmet Öner Arşivi, Polonyalı ressam Alexandr Orlowsky’nin albümü, 1825.
2. Nihat Öner, Redkanlılar 2. Cilt, Hüseyin Ağa (Çong-Deve Beg) (D.?.Ö.1848).
3. Tazebey Çakas anlatısı (dosya).
4. Hacı Nesim Parlak rivayeti (dosya).
5. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, 1322/59.
6. BOA.C.DH. 305/308
7. Tîrêj, Serpêhatiyên Kurda, Zanin Dergisi Yayınları, Qamişlo, 1992.
8. Êla Redkan internet sitesi.
9. Başbakanlık Osmanlı Arşivi.
10. Rus Arşivleri.
11. Redkan Patreon internet sitesi, https://www.patreon.com/c/redkan
12. archive internet sitesi.