Redkan Aşiretinde Torınlar ve Kürt Toplumunda Liderlik Kültürü

Yazan: Ali Alagöz

Sevgili okuyucular,
Bu yazıda sizleri Redkan aşiretinin derin tarihine ve onun seçkin aileleri olan Torınların dünyasına davet ediyoruz. Torın kavramı, sadece soyluluk ya da liderlik anlamına gelmez; aynı zamanda bir kültürün, bir toplumun tarih boyunca nasıl örgütlendiğinin ve kendini nasıl koruduğunun bir göstergesidir. Redkan’ın Torınları üzerinden Kürt tarihinin bu özel yönünü keşfederken, hem geçmişin izlerini sürecek hem de günümüze uzanan köprüleri daha iyi anlayacaksınız.

Kıymetli okuyucular;

Torın Kürtçe bir kelimedir ve Türkçe karşılığı asil, soylu demektir. Kürtlerde kendi aşiretlerine liderlik edenlere “torın” denilmiştir. Bu kavram bazen Türkçedeki “torun” ile karıştırılır. Ancak ikisi arasında hiçbir bağlantı yoktur. Kürtçedeki torın “asil, soylu” anlamındayken, Türkçedeki torun ise Kürtçede “nevî” yani evladın evladı demektir.

Redkan aşiretinde üç tane torın bulunmaktadır. Bunlar Torına Mala Kosa, Torına Malbatê (Torına Mala Hecî Ozman) ve Torına Qewişa’dır.

Bazı yazar ve araştırmacılar torınları bağımsız bir aşiretmiş gibi göstermektedir. Oysa torın, Redkan aşiretinin içindeki lider ailelerdir. Redkanlılar da tek değil, bir çok aşirette, aşirete liderlik eden ailelere torın denilmiştir: Örnek; Heyderi aşiretinden Torına Mala Şero, Sipki aşiretinden Torına Mala Sêrxun, Pencinari aşiretinden Torına Mala Faro v.s vardır. 

Torına Mala Kosa

Redkan aşiretinde en çok bilinen kollardan biri Torına Mala Kosa’dır. Guli Cewer Ağa'nın torunu ve mevcut Iğdır Belediye Eşbaşkanı Mehmet Nuri Güneş, Yekbûn TV’deki Ava Erez programında bu konuda şöyle demiştir:

“Bizim aileye Torına Mala Kosa deniliyor. Torın denilmesinin sebebi; Rus zamanında okumuş, aşiretine, halkına liderlik edenlere ‘Torın’ denilmiş. Bazıları Torın’ı aşiret ya da başka bir şey sanır ama bizler Redki aşiretinin 13 kabilesinden biriyiz.”

(Yekbûn TV, Ava Erez programı)

1895 yılına ait bir Rus Devlet raporunda da Torına Mala Kosa’dan olan Hasan Ağa için şu ifade geçmektedir: “Redki aşiretinin lideri Hasan Ağa Şemseddinov” (Anonim, 1898).

Guli Cewer Ağa ve Redkan Bağlantısı

Gulî Cewer Ağa’nın Redkan aşiretine mensubiyeti, kimi çevreler tarafından göz ardı edilmekte ya da yeterince vurgulanmamaktadır. Oysa bu çevreler tarihten bihaberdir. Aksi olsaydı, kendi dedelerinin Redkan aşiretine “Êla Gulî Cewer Axa” (Gulî Cewer Ağa’nın aşireti) dediklerini bilirlerdi. Yani Redkan aşireti, Gulî Cewer Ağa ile özdeşleşmiştir. Mevcut soy kayıtları ve tarihî belgeler de onun Redkan kökenine mensup olduğunu açık bir biçimde ortaya koymaktadır:

• Guli Cewer Ağa’nın soy ağacı: Guli Cewer Ağa → Elî Beg → Şemdin Ağa → Silêmanê Kose → Ûsiv → Hesen → Mihemed Axa → Silêman → Bekir → Hecî Elî → Ewbekırê Redkani.

• Redkan aşiretinin Iğdır’daki son lideri Hacı Ömer Alagöz'ün soy ağacı: Hasan → Hüseyin → Hacı Ömer → Hacı Yusuf → Hese Çerçî → Alo → Haco → Bayram → Hiseyîn → Hecî Cibîrê Kal → Ewribekırê Redkani.

Bu karşılaştırma, Guli Cewer Ağa’nın kim olduğunun en açık delilidir.

Guli Cewer Ağa ile ilgili 1847 yılına ait bir Rus belgesinde, kendisi için "Redkî aşireti lideri" ifadesi kullanılmıştır. 28 Aralık 1847 tarihli Rus belgesinde şu ifadeler yer almaktadır:

“28 Aralık 1847 tarihli düzenleme ile Kürt aşiretlerinin liderlerinin idarî ve yargı yetkileri resmîleştirilmiştir. Bu çerçevede tüm Kürt aşiretlerinin yönetimi, aynı zamanda El-begi unvanını taşıyan Redkî Aşireti lideri Cafer Ağa’ya verilmiştir. Êzidî Kürtlerin yönetimi ise, Cafer Ağa ile benzer yetkilere sahip olan Hasan Ağa’ya bırakılmıştır. Söz konusu yetkiler 1869 yılına kadar yürürlükte kalmıştır (Победоносцева [St. Petersburg Üniversitesi]).”

 

1970’lerde devlet tarafından hazırlanan Aşiretler Raporu’na göre, Torına Mala Kosa’ya mensup Iğdır’daki Güneş ailesinden İbrahim Güneş dinî lider, Enver Güneş ve Süphan Güneş ise Hacı Ömer ile beraber Redkan aşiretinin liderleri olarak kaydedilmiştir (Aşiretler Raporu, 1970).

Tarihsel Belgelerde Redkan Liderleri

1894’te yazılan bir kaynakta, Guli Cewer Ağa’nın oğlu Ali Eşref Bey hakkında şöyle denir: 

“Bütün Redki Kürtlerinin lideri Ali Eşref Beyin kampına gittim. Kendisi yoktu, kuzeni Hasan Ağa beni çadırına götürdü. Ali Eşref, Osmanlı, İran ve Rusya’daki tüm Redkilerin lideridir.” (Anonim, 1894).

Guli Cewer Ağa’nın dedesi Şemdin Ağa ise 20 Ağustos 1781 tarihli Osmanlı arşiv belgesinde (BOA.C.DH. 305/308) “Redki aşireti lideri” olarak geçmektedir.

Rusya’da bu aile, Şemdin Ağa’dan dolayı Şemseddinov soyadını almıştır.

Ailenin Devamı

Guli Cewer Ağa’nın Erivan'da kalan torunlarından Nurettin, YouTube’da yaptığı açıklamada şöyle der:

“Benim adım Nuredin’dir. Bizim aileye mala Eliyê Memed Ağa denilir. Memed Ağa dedem, Guli Cewer Ağa’nın oğludur. Benim dedem ile Eleşref Beg kardeşler. Biz Torına Mala Kose’yiz, Redkiyiz... Bizim eve, burada Mala Eliyê Nevi de diyorlar.”

Kaynak video: Nurettin’in anlatımı

Rohat Alakom’un Görüşü

Torına Mala Kosa'dan olan araştırmacı-yazar Rohat Alakom, “Torin arîstokratên Serhedê” adlı kitabında şöyle der:

“Redkan aşiretinden olanlar genel olarak Torına Mala Kose olarak bilinir. Niçin Kose denildiği konusunda farklı görüşler öne sürülür. Bu lakap büyük bir olasılıkla 18. yüzyılda yaşayan Kose Süleyman Ağa'nın (Büyük Şemseddin Ağa'nın babası ve meşhur Hüseyin Ağa'nın dedesi) adına dayanır.”

 

Sonuç

Redkan aşiretindeki Torınlar, yalnızca soyluluk ve liderlik anlamına gelen bir unvan değil, aynı zamanda toplumsal düzenin, geleneksel yönetim biçiminin ve tarihsel sürekliliğin de bir yansımasıdır. Torın kavramı, Kürt toplum yapısında yalnızca Redkanlılarla sınırlı olmayıp birçok aşirette lider aileleri işaret eden ortak bir geleneksel kavramdır. Ancak Redkan özelinde Torınlar, aşiretin hem siyasî hem de toplumsal hayatında belirleyici bir rol oynamış; Osmanlı, Rus ve İran kaynaklarında bu ailelerin isimlerinin sürekli olarak geçmesi, onların bölgesel ve uluslararası düzeydeki etkilerini gözler önüne sermiştir.

Torına Mala Kosa örneğinde görüldüğü üzere, bu aileler yalnızca aşiret içi liderlik yapmakla kalmamış; diplomatik, idarî ve dinî otoriteyi de temsil etmişlerdir. Guli Cewer Ağa’dan Hacı Mehmet Sabuncu’ya, Ali Eşref Bey’den Hasan Ağa’ya kadar pek çok liderin farklı belgelerde “Redkan aşiretinin reisi” olarak anılması, bu sürekliliğin tarihsel delilidir. Ayrıca hem Osmanlı hem Rus arşivlerinde Redkan aşireti liderlerinin ismen zikredilmesi, bu ailenin uluslararası ilişkilerde de muhatap kabul edildiğini göstermektedir.

Günümüzde dahi Torın kavramı, Redkan aşiretinin kimliğini, toplumsal belleğini ve aidiyet duygusunu şekillendirmektedir. Aileden gelen sözlü anlatılar, soy ağaçları ve tarihsel belgeler bir bütün olarak değerlendirildiğinde; Redkan aşiretinde Torınların bağımsız bir aşiret değil, fakat Redkan’ın kalbi sayılabilecek seçkin aileleri olduğu gerçeği daha açık biçimde ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla Torın olgusunu doğru anlamak, yalnızca Redkan’ın değil, tüm Serhad Kürtlerinin tarihini, toplumsal yapısını ve kültürel sürekliliğini anlamanın anahtarıdır.

Kaynakça

• Anonim. (1898). МАТЕРІАЛЫ для устройства казенныхъ лѣтнихъ и зимнихъ пастбищъ и для изученія скотоводства на Кавказѣ. Томъ III. Тифлись: Типографія К. П. Козловскаго.
• Anonim. (1894). De aarde en haar volken. Haarlem: H. D. Tjeenk Willink.
• BOA.C.DH. 305/308 (20 Ağustos 1781).
• Alakom, Rohat. Torin arîstokratên Serhedê.
• Ava Erez programı – Mehmet Nuri Güneş açıklaması
• Nurettin’in YouTube videosu
• 1847 yılına ait belge: Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Санкт-Петербургский государственный университет», Победоносцева Кая Анжелика Олеговна, Санкт-Петербург.
• Aşiretler Raporu. (1970’ler). Aşiretler Raporu. İstanbul: Kaynak Yayınları. 

Kaynak videolar: